Jaron Lanier schreef een kritisch boek over de donkere van social media. De voormalig Silicon Valley-bewoner vindt dat we er beter mee kunnen stoppen. Petra ter Doest las het boek en vertelt erover.

Eerst maar een bekentenis. Het zit mij dwars dat waar ik mijn brood mee verdien, zwarte kanten heeft. Steeds zwartere lijkt het wel. De macht van sociale media en de invloed die ze op ons leven hebben, is zorgwekkend. Toch ben ik een coach en adviseur op het gebied van online publiceren. Ik adviseer anderen om sociale media op een zinvolle manier te gebruiken. Ik adviseer weliswaar matig, gericht en ingetogen gebruik maar ik zeg nooit: ga er maar helemaal af. Dat is wel de conclusie in het nieuwe boek van Jaron Lanier: Stoppen d'rmee. Opzeggen al die accounts. Allemaal.

Dat ga ik niet doen, ook niet na lezing van dit boek maar Lanier krijgt wel voor elkaar dat ik nog meer en beter wil nadenken over de kwalijke kanten van sociale media en hoe we die kunnen vermijden of indammen.

Gevierd spreker
Zijn nieuwe boekje (zo dik is het niet met 177 pagina's) is vooral een dwingend geschreven pamflet en heet 'Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen'. Het verscheen dit jaar en is al in het Nederlands vertaald. Lanier is een Silicon Valley-bewoner die zich tegen de heersende tribe heeft gekeerd. Hij is een informatiewetenschapper, onderzoeker van Virtual Reality en een co-founder van techbedrijven die werden opgekocht. Hij heeft nog steeds wat professionele banden met Microsoft en LinkedIn. Althans, als ik het goed begrijp want hoe dat zit, valt niet 1-2-3 te checken: Lanier zit niet op LinkedIn, want een sociaal medium, en op Wikipedia staan volgens hem zoveel fouten, alleen al over hem, dat het begrip collectieve wijsheid maar beter kan worden doorgestreept.

Wel kan ik met zekerheid zeggen dat zijn meeste bekende rol nu die is van een gevierd schrijver en spreker over de gevaren van internet. 'Who owns the future?' verscheen in 2014, 'You are not a gadget' in 2010. Lanier is een internet-criticaster met een mooie staat van dienst, die velen heeft geïnspireerd.

Planeet overnemen
In 'Tien argumenten…' trekt hij een paar kritische lijnen door die hij al eerder uitzette. Een daarvan is dat de grote techbedrijven, die gericht zijn op het verzamelen van data, te machtig zijn. Niet omdat ze kwalijke bedoelingen hebben, daar wil Lanier ze (nog) niet van betichten, maar omdat het in hun aard zit alles met algoritmen op te willen lossen. Het liefst nemen ze de hele planeet over en het Melkwegstelsel erbij. Levensgevaarlijk natuurlijk als dat zonder toezicht gebeurt en daarom moeten ze worden gestopt.

Datarovers
Een andere lijn is dat sociale media mensen beroven van hun bezit: hun denkwerk, hun kennis en hun data. Zo is een automatische vertaling gebaseerd op vertalingen door echte mensen die hun werk online hebben gezet. Algoritmes verzamelen die door echte hersens gemaakte vertalingen en laten ze los op nieuwe, vergelijkbare zinnen die vertaald moeten worden. Het techbedrijf verdient er geld mee, de oorspronkelijke vertalers krijgen niets. En zo gaat het met alles: mensen zetten dingen online, maken keuzes, klikken, doen aankopen, sturen iets door en de techbedrijven pikken de data die daaruit voortvloeien in, zonder een cent te betalen. Ze manipuleren mensen voortdurend om nog meer data af te staan. En aldus vergaren ze onwaarschijnlijke rijkdom door de data te verkopen aan adverteerders of wie ze maar wil hebben.

Definitie sociale media
Voor het goede begrip is het belangrijk dat Lanier de term 'sociale media' gebruikt in de brede definitie van websites waar de gebruikers zelf de inhoud verzorgen. Hij heeft het dus ook over bedrijven als Spotify, Uber en Air BNB. Van de techbedrijven met sociale media vindt Lanier Facebook en Google de gevaarlijkste. Hun businessmodellen bestaan enkel uit het manipuleren van mensen en het verkopen van de data die daar uit voortvloeien aan derden. Waarbij ze ook nog eens geen grip hebben op wie die data kopen en wat zij er mee doen. Bedrijven als Microsoft en Amazon maken zich hier ook schuldig aan maar die hebben ten minste nog andere verdiensporen.

Zijn scheldwoord voor foute tech bedrijven is BUMMER – Behaviour of Users Modified, and Made into an Empire for Rent (ofwel: gemodificeerd gebruikersgedrag dat tot een verhuurbaar imperium is gemaakt).

Te liberaal
Terugkijkend vindt Lanier dat hij en anderen naïef zijn geweest het internet zo liberaal te ontwerpen dat een paar bedrijven zo groot en overheersend konden worden dat er nauwelijks concurrentie mogelijk is. ,,We dachten dat het slimmer was ondernemers de hiaten te laten invullen dan om dat aan de overheid over te laten.''…,,We hebben domweg de basis gelegd voor wereldwijde monopolies.''

Verslaving
Een andere gedachtenlijn is die van de menselijke zwakheid: we zijn verslaafd geraakt aan sociale media en die halen het slechtste in ons naar boven. Negativiteit gedijt op internet, de algoritmen bevoordelen negatieve uitingen want die krijgen veel aandacht. En al die aandacht levert de techbedrijven geld op via advertenties. Zo krijgen de asocialen steeds meer de ruimte.

De trol in mijzelf
De aan Twitter verslaafde Amerikaanse president duikt in dit verband vaak op het in het boek. Maar Lanier ontdekte ook al eens 'de trol in mijzelf'. Hij beschrijft dat, toen sociale media nog niet veel meer voorstelden dan de mogelijkheid om commentaren toe te voegen op websites, er al iets vreselijks met hem gebeurde. ,,Soms raakte ik uit het niets met iemand of met een groep mensen in een strijd verwikkeld. We begonnen elkaar te beledigen, probeerden punten te scoren, elkaar op de zenuwen te werken. En dat over ongelofelijk stomme dingen, zoals of iemand al dan niet verstand had van pianospelen. (Lanier is ook muzikant) Tussen twee posts in broedde ik dan verder: 'Ik ben helemaal niet dom! Ik weet alles over piano's. Hoe durft die idioot dat over me te zeggen? Ik weet het al, ik maak zijn reputatie kapot door hem uit zijn tent te lokken tot hij iets stoms zegt.''

LinkedIn valt mee
Over LinkedIn is hij relatief mild. En dat komt omdat er weinig asociaal gedrag op LinkedIn te zien is. Ook dat valt te verklaren uit het businessmodel. ,,LinkedIn verdient vooral geld door werkgevers in contact te brengen met sollicitanten. LinkedIn-gebruikers … worden niet aangezet tot directe conflicten of politieke strijd. … De meeste mensen kiezen ervoor geen aso te zijn als de keuze hebben. Praktische zaken zoals hoe je je brood verdient zijn uiteindelijk de dingen die ons verenigen en ons daarom beschaafder maken.''

Word geen influencer
Veel aandacht besteedt hij aan het publiceren van nieuws en de relatie met 'gratis' informatie. Ook hier speelt afhankelijkheid van kliks een perverse rol. Facebook stelde de algoritmen voor nieuws zo in dat nieuwsbedrijven zich in allerlei bochten gingen wringen om maar in de tijdlijnen tevoorschijn te komen. Steeds meer irrelevant en negatief nieuws dat op klikgedrag kon rekenen, vond zijn weg naar het publiek. Gelukkig heeft Facebook sommige regels ten aanzien van nieuws bijgesteld.

Maar een feit is dat alles wat gratis is, verdacht moet zijn. ,,Geld betalen voor dingen maakt de wereld soms echt beter… Kijk maar eens naar al die namen die voorkomen op de aftiteling van een film op Netflix of HBO, houdt hij de lezer voor. Al die mensen die geen sterren zijn, kunnen hun huur betalen door voor jou die film of dat tv-programma te verzorgen.'' (…) ,,De economie van BUMMER heeft bijna geen betaalde functies voor bijna-sterren.'' Hij raadt jongeren die dromen van een leven als influencer van harte aan een plan B te ontwikkelen.

Jaron Lanier doet te makkelijk over stoppen
Lanier geeft al met al tien argumenten om te stoppen met sociale media. Want radicaal stoppen is de enige manier om deze bedrijven tot inkeer te dwingen en hun almacht te begrenzen. Zijn analyse is sterk maar zijn oplossing is zwak. Lanier doet wel erg makkelijk over een leven zonder sociale media. Aan het einde stelt hij vast dat je gewoon weer kunt gaan e-mailen in plaats van sociale media te gebruiken voor je communicatie. En nieuws kun je ook zelf online vinden, daarvoor hoef je je niet afhankelijk te maken van de manipulatieve tijdlijnen van sociale media.

Maar wat hij laat liggen is de mogelijkheid om zelf te publiceren op sociale media voor je werk of voor iets anders dat je belangrijk vindt. Je hoeft bijvoorbeeld maar de online platforms van een goed gerunde patiëntenorganisatie te zien om te beseffen hoeveel de deelnemers daar aan hebben.

Dat is toch een van de grote verworvenheden sinds sociale media: Dat iedereen het woord kan nemen, vragen kan stellen en beantwoorden? Lanier zwijgt over hoe dat dan moet zonder sociale media. Net zoals hij zwijgt over de vraag hoe hij zijn boekje zou verkopen als hij niet al een bekende auteur was geworden in de tijd dat hij nog wel gewoon mee deed. Dat is jammer, want tot we een andere oplossing hebben voor de mogelijkheid voor ieder die dat wil om zelf te publiceren, adviseer ik iedereen voorlopig nog matig, verstandig en doelgericht gebruik te maken van sociale media.

Petra ter Doest werkte lange tijd als journalist en bladenmaker bij media-organisaties als RTL Nieuws en Elsevier. Vanaf 2007 is ze werkzaam als redactioneel adviseur, schrijver en coach. In 2013 kwam haar boek, 'Online Publiceren over jezelf op LinkedIn en andere sociale media', uit.