De foto van het verdronken driejarige jongetje Aylan op het strand bij de Turkse stad Bodrun is volgens Nederlanders het Mediamoment van 2015. De iconische foto ging de hele wereld over en zorgde voor een ommekeer in de houding van het publiek tegenover vluchtelingen. ,,De kracht van het beeld is op het juiste moment iets zien, fotograferen en weten te presenteren,” zegt fotojournalist Vincent Menzel.

 
Uit een peiling onder 900 respondenten van onderzoekbureau Vostradamus in opdracht van Frank.news blijkt dat een kwart van de Nederlanders vindt dat deze foto de meeste impact heeft veroorzaakt in het afgelopen jaar. Meer dan andere belangrijke mediamomenten in 2015, zoals de cartoons die na de aanslagen op Charlie Hebdo in Parijs verschenen. Hierop stemde 22 procent van de respondenten. De beelden van de gijzeling van de NOS-studio door Tarik Z., waarbij mensen anderhalf uur naar een lege studio zaten te kijken, zijn volgens 17,4 procent van de ondervraagden het mediamoment van het jaar.

 
Wat is een mediamoment?
Wat bedoelen we met een mediamoment? Simpel gezegd: een uiting of gebeurtenis op mediagebied die impact heeft door de manier waaróp media die belichten. We bedoelen dus niet het nieuws zelf, maar de vorm waarin media dat brengen. In die zin had de ene foto van Aylan meer impact op het vluchtelingenprobleem dan alle beelden over de recente aanslagen in Parijs op het veiligheidsbeleid.

Ook een spraakmakende gebeurtenis in medialand zelf kan het mediamoment van het jaar zijn. Op dat vlak waren de overstap van Coen en Sander naar Radio 538 (3% van de stemmen), de lancering van de nieuwe bondfilm Spectre (7,2%) of een huilende Ali B. in DWDD (7,8%) genomineerd.

 
Ommezwaai
Het werd echter de foto van Aylan. Een foto die zich schaart in een rij historische beelden die alles veranderden. Ook voordat het driejarige jongetje met zijn familie de gevaarlijke oversteek waagde, kwamen er dagelijks verhalen en beelden over verdronken vluchtelingen in de media. Politiek en publiek bleven echter afwachtend. Niemand stond te popelen om vluchtelingen op te vangen.

Hoe anders wordt dat na woensdag 2 september, wanneer de Turkse fotografe Nilüfer Demir het aangespoelde lichaam van de peuter vastlegt op haar camera. Veel mensen die de foto in de krant of op televisie zien barsten spontaan in huilen uit. De daaropvolgende impact op de publieke opinie is enorm. Overal in Europa, Duitsland voorop, zetten landen hun grenzen open. In Nederland storten mensen geld. Bieden zelfs aan vluchtelingen in eigen huis op te vangen. Het Rode Kruis wordt overspoeld met kleding en andere hulpgoederen. Gemeenten bieden tijdelijke opvangcentra aan in sporthallen en lege gebouwen. Mensen melden zich daar massaal als vrijwilliger aan. Allemaal vanwege die ene foto? Natuurlijk niet, maar die ene foto zorgt wel voor een ommezwaai. In die zin markeert hij een kantelpunt in de publieke opinie.

 
Kracht van het beeld
,,De kracht van het beeld is op het juiste moment iets zien, fotograferen en weten te presenteren,” stelt fotograaf Vincent Menzel. Hij werkt sinds begin jaren ‘70 als staffotograaf voor NRC Handelsblad en behoort tot de bekendste Nederlandse fotojournalisten. ,,Er verschijnen genoeg indringende beelden in kranten en journaal. Je vraagt je af waarom die ene foto dan zoveel impact heeft? Ik denk dat we als publiek zaten te wachten op iets waar we onze onrustgevoelens op konden overbrengen. De fotografe die hem heeft genomen was zelf ook verbaasd over de impact. Ze heeft de foto eerst nog een tijdje laten liggen,” vertelt hij.

 
Identificeren
Artdirector Martijn Hahn van merkcommunicatiebureau Vlam is dagelijks bezig met de impact van beelden op mensen. ,,Een goed beeld heeft één krachtige boodschap. De kracht van deze foto is dat we ons als mensen er persoonlijk mee kunnen identificeren. Als je dat kind daar ziet liggen denk je aan je eigen kinderen,” legt hij uit. ,,De term ‘Één beeld zegt meer dan duizend woorden’ is een cliché, maar het klopt wel. Mensen pak je met beelden. Het lijkt soms wel magie. Je kunt niet altijd precies uitleggen waarom dat zo is.”

 
Iconische foto’s
De foto van Aylan prijkt nu al in een serie van iconische foto’s die een enorme impact hadden op de wereldgeschiedenis.


Bijvoorbeeld de beroemde foto van AP-fotograaf Nick Ut over de Vietnamoorlog uit 1972. Daarop loopt de destijds negenjarige Kim Phuc met brandwonden, huilend en reddeloos samen met andere kinderen over straat in Trang Bang, na een Amerikaanse luchtaanval met napalm. Een beeld dat bij iedereen uit die tijd op het netvlies gegrift staat.

Ook daarvoor waren er al veel protesten tegen de Amerikaanse aanwezigheid in Vietnam, maar na deze foto keerde de publieke opinie zich massaal tegen deze oorlog. Drie jaar later waren de Amerikanen vertrokken.

In de jaren ’80 waren het beelden van de BBC die het oog van de wereld richtten op de hongersnood in Afrika. Nooit eerder kwam het westen daarna zo massaal in actie. Onder anderen via acties als Live Aid.


In 1989 leken de studentenprotesten op het Plein van de Hemelse Vrede in de Chinese hoofdstad Peking vooral een binnenlandse aangelegenheid. Totdat de regering besloot het vuur te openen op de demonstranten. Niet de beelden van de slachtoffers en het geweld, maar het beeld van die ene onverzettelijke student die een colonne tanks probeert tegen te houden werd het icoon van de studentenopstand. In de jaren daarna kregen de Chinezen steeds meer (economische) vrijheid.


In de jaren ’90 leek de Joegoslavische burgeroorlog vooral een ver-van-ons-bed show. Totdat de Britse nieuwszender ITN met beelden kwam van de broodmagere Bosnische gevangene Fikret Alic achter het prikkeldraad van gevangenenkamp Trnopolje. Die associeerde de wereld met concentratiekampen als Auschwitz uit de Tweede Wereldoorlog. Vanaf dat moment kwam de politieke kentering en begon de VN zich met het conflict te bemoeien

 
Schoolboeken
Martijn Kleppe doet aan de Erasmus Universiteit Rotterdam onderzoek naar de verbeelding van de geschiedenis en het dagelijkse nieuws. In zijn boek 'Canonieke Icoonfoto's‘ uit 2013 beschrijft hij het onderzoek naar welke Nederlandse foto's functioneren als icoonfoto in schoolboeken voor het vak geschiedenis en hoe het komt dat foto’s die status krijgen. Van de foto’s van de Dolle Mina’s tot Che Guevara, van de Amerikaanse soldaten die een vlag planten op het eiland Iwo Jima tot de Russische inname van Berlijn. ,,Bijna iedereen kent deze beelden. Omdat deze foto’s voor meer staan dan wat letterlijk is afgebeeld, zijn het icoonfoto’s die keer op keer gepubliceerd worden,” luidt zijn conclusie.

 
Krachtiger
Volgens Vincent Menzel zijn niet alle foto’s meteen raak. ,,Die foto van Nick Ut van dat meisje met de napalm is bijvoorbeeld door een uitsnede krachtiger gemaakt dan hij in werkelijkheid was. De ruis is eraf gehaald, zoals een andere cameraman die langs de kant van de weg zijn rolletje erin aan het draaien was. Zo winnen sommige beelden aan kracht,” stelt hij.

Verder is timing een belangrijk aspect. Menzel: ,,Bepalend is vaak dat de fotograaf de foto op het juiste moment op het net zet en dat die daarna op het juiste moment op de burelen van persbureaus of kranten valt. En dat kranten als de New York Times en de Washington Post het oppikken. Dat zet aan tot kopieergedrag, waarna andere kranten het overnemen.”

 
Voetbalsupporters
Zelf heeft Menzel in zijn carrière diverse foto’s afgeleverd die inmiddels een iconische status hebben. Met name zijn portretten zijn beroemd. In de jaren ‘70 portretteerde hij ministers, staatshoofden en dictators in binnen en buitenland. Zijn foto van een omhoog kijkende minister president Den Uyl werd in 1973 onderscheiden als ‘Beste Nederlandse Persfoto’ van World Press Photo. ,,Sommige foto’s hebben tijd nodig om iconische waarde te krijgen,” zegt hij. ,,Sommige nieuwsfoto’s in de krant hebben een tijdelijk effect dat weer wegebt. Sommige krijgen pas jaren later een iconische waarde vanwege hun historische achtergrond. Mijn foto van voetbalsupporters tijdens Feyenoord-Ajax in de Kuip in 1969 is een iconische foto aan het worden omdat hij een beeld geeft van hoe voetbalsupporters in die tijd naar een wedstrijd konden kijken zonder elkaar de hersens in te slaan.”

 
Nachtwacht
Wie bepaalt wat een iconisch beeld is? ,,Het publiek,” is zijn resolute antwoord. ,,Soms hoor je gemeenten zeggen: daar komt een iconisch gebouw. Dat moet nog maar bewezen worden. Het publiek bepaalt wat iconisch is. Dat geldt voor foto’s, voor beelden en voor de kunst. De Nachtwacht is nu een iconisch schilderij, maar destijds werd het door de opdrachtgever afgekeurd en werd er een stuk afgehaald.”

 
Cultuurbepaald
Volgens artdirector Martijn Hahn is het antwoord ook cultuurbepaald.  Hij verwijst graag naar de foto van pootafdrukken in het zand die hij in een reclamecampagne gebruikte. ,,Nederlanders associëren dat met op zondag lekker de hond uitlaten op het strand, maar zo’n foto roept in Afrika juist wrevel op. Daar doen mensen dat niet.”

Beroemd zijn de reclames van Benneton dat met zijn beelden bewust mensen shockeerde. Zoals bij de foto van de skinhead die een oude deftige dame lijkt aan te vallen. ,,Pas als je die foto uitklapte zag je dat hij haar wegduwt en dat er een piano naar beneden valt. Dat hij de vrouw dus probeert te redden. Het zijn vaak de dingen die je niet ziet die je veel vertellen,” aldus Hahn.

 
Holleeder
Net zoals de foto van Aylan een veel groter verhaal vertelt dat niet zichtbaar is op de foto, wil hij maar zeggen. Dat brengt ons terug naar het mediamoment van het jaar. Dat kan ook geluid zijn, stelt Hahn. ,,Heel lang hebben we Willem Holleeder beschouwd als onze nationale knuffelcrimineel. Hij kreeg een column in Nieuwe Revu, kwam op tv in College Tour, enzovoorts. Totdat Nederland de opnames hoorde die zijn zus had gemaakt. Toen is dat beeld compleet omgeslagen. Dat was dus ook een mediamoment met impact.”